رازگشایی از آبادی هزار ساله - مجله استخدام جدید

اگرچه دیگر قنات های جاری، باغ های سرسبز و مزارع گندم و جو روستای جماران به رؤیایی دور در ذهن موسفیدان محله می ماند، اما جماران با درختان چنار کهنسال، تکایای قدیمی و قصه هایی که سینه به سینه از قدیمی های محله نقل شده، همچنان نشانی های آن ییلاق دلپذیر را دارد. در این گزارش سری به این محله خاطره انگیز زدیم و روایت های متعددی را که از علت نامگذاری جماران بر سر زبان هاست در گفت وگو با اهالی قدیمی محله و علیرضا زمانی تهران شناس آنالیز کردیم.

کوچه پسکوچه های باریک و سربالایی های تند جماران ساکنان قدیمی محله را با خود به روزهای گذشته می برد. روزگاری که جماران نه یک محله در شمال شهر، بلکه ییلاقی خوش آب و هوا و دور از تهران قدیم بود. با این وجود هنوز هم وقتی نسیم خنک ارتفاعات البرز در دل کوچه های جماران می پیچید حال و هوای آن ییلاق دلپذیر را برای قدیمی های محله به ارمغان می آورد. وقتی با موسفیدنموده های محله درباره تاریخچه جماران گفت وگو می کنیم روایت های متعددی از علت نامگذاری این محله نقل می نمایند. داستان ها و ماجراهایی که سینه به سینه از نسل های گذشته به آنها رسیده است. یکی از روایت هایی که ورد زبان اهالی قدیمی جماران است و حتی جوان ترها نیز آن را علت اصلی نامگذاری محله شان می دانند، قصه مارهای جماران است. مجید منایی یکی از ساکنان قدیمی جماران می گوید: قدیمی ها می گفتند روستای ییلاقی جماران، مارهای زیادی داشت. حتی شنیده ام آنقدر در دره های جماران مار زیاد بود که این روستا را به پاتوق مارگیرها تبدیل می کرد. به همین دلیل اسم این ییلاق را جماران یعنی جایی که مار در آن زیاد است گذاشتند. روایت های دیگری هم از علت نامگذاری محله جماران میان افراد محلی رایج است. محمدعلی کریمیان یکی از اهالی این محله، از قصه سنگ های بزرگ جماران برایمان می گوید: از قدیمی ها شنیده ایم نام جماران به دلیل وجود سنگ های بزرگ در دل روستا انتخاب شد. از آنجایی که محله ما در کوهپایه البرز قرار گرفته و سنگ های زیادی در این منطقه وجود داشت، نام آن را جمرون گذاشتند. جمر در عربی به معنای سنگ است و به سنگ های بزرگ جماران قدیم اشاره می نماید.

ییلاق خوش آب و هوا

درجست وجو برای علت نامگذاری محله جماران، روایت هایی را که اهالی این محله برای مان تعریف نموده اند با علیرضا زمانی تهران شناس در میان می گذاریم. زمانی می گوید: منوچهر ستوده نیز در آنالیز ها و پرس وجوهایش از اهالی قدیمی جماران به روایت های رایج میان آنها اشاره نموده و این روایت ها را نیز در کتاب هایش آورده است. اینکه عده ای از اهالی جماران بر این باور بوده اند که نام این روستا در حقیقت جمع ماران بود. نامی که به وجود مارهای زیاد در این منطقه اشاره داشته است. گروهی نیز معتقد بودند نام این ییلاق خوش آب و هوا جمرون است. یعنی محلی که سنگ های بزرگ زیادی دارد. اگرچه صحت هیچ کدام از این گفته ها قابل اثبات نیست، اما مسلم این است که نام روستاهای بسیاری در کشور از مشتقات واژه جمر ساخته شده است. مانند جمر قلناز در مشهد، جمرک در استان فارس؛ جمرود در چهارمحال و بختیاری و نیز مشتقات دیگر این واژه در قم، طبس و... اما نام ییلاق خوش آب و هوای شمال تهران، در کتاب های تاریخی نیز بارها تکرار شده که جماران را به عنوان یکی از قدیمی ترین روستاها و ییلاقات تهران معرفی می نماید. زمانی می گوید: جماران یکی از 33 پارچه آبادی قصران خارج تهران قدیم است. آبادی هایی که اکنون به عنوان محله های شمال شهر تهران شناخته می شوند. جماران اگرچه درگذشته به اندازه دیگر روستاها و آبادی های اطرافش شهرت نداشت، اما به گواه منابع تاریخی، قدمت بسیار زیادی دارد. بعضی مورخان، محمدبن عبدالله رازی جامورانی یکی از محدثان قرن سوم هجری را به روستای جماران فعلی نسبت می دهند. آورده اند این محدث که از او به عنوان غُلات شیعه هم یاد شده، اهل روستای جاموران ری بوده که برای تحصیل علوم دینی ترک دیار نموده است. در واقع روستای جاموران ری، همین روستای جماران است که در گذر تاریخ به جماران تغییر نام داده است. در دوره قاجار هم نام روستای جماران به واسطه آب و هوای مطبوع و زمین های زراعی پر محصولش در منابع تاریخی آن دوره تکرار شده است. زمانی دراین باره می گوید: اعتمادالسلطنه در کتاب مرآه البلدان، از روستای جماران به عنوان یکی از ییلاقات مردم تهران که زمین های پر محصول گندم، جو، حبوبات و... داشت یاد می نماید. همچنین در این کتاب، اعتمادالسلطنه به نام محمدباقر جمارانی به عنوان یکی از روحانیون بزرگ آن دوره که املاک زیادی در این روستا داشت اشاره می نماید و می نویسد پدرش حاج علی حاجب الدوله در خانه این روحانی و در روستای جماران از جهان رفته است.

کوچه های خسیل و هلستون

اگرچه دیگر در جماران خبری از خوشه های طلایی گندم و مزارع وسیع صیفی نیست و جای آن مناظر دل انگیز را خانه ها و آپارتمان هایی گرفته که روی خیابان های شیب دار محله بنا شده اند، اما هنوز هم نشانه هایی از سال های دور جماران، ساکنان قدیمی را با خود به دوران رونق این روستای شمال شهر می برد. روزگاری جماران 2 محله بالا و پایین داشت و ساکنان روستاهای اطراف، جماران بالا را با کوچه خسیل و جماران پایین را با کوچه هلستون می شناختند. با وجود اینکه امروز نشانی از کوچه هلستون و کوچه خسیل باقی نمانده، اما هنوز هم تکیه بالا و تکیه پایین جماران برای ساکنان قدیمی محله، یادگاری هایی ارزشمند از روزگار گذشته اند. منایی می گوید: وقتی هنوز ساخت وسازها در جماران رونق نگرفته و محله شبیه یک روستای ییلاقی بود، اهالی قدیمی جماران دو تکیه در محله بنا کردند. تکیه بالا که در دوره قاجار ساخته شده و در دهه 20 بازسازی شد. همان تکیه ای که بعدها با ورود امام خمینی(ره) به محله، دوباره تعمیر شد و حسینیه جماران نام گرفت و دیگری تکیه پایین جماران که آن هم همچنان پابرجاست و از مراسم مذهبی جمارانی ها میزبانی می نماید. اگرچه دیگر جماران شباهت زیادی به یک روستای ییلاقی ندارد و کوچه ها و خیابان هایش سر و شکل شهری به خود گرفته اند، اما مسجدی که در دوره قاجار و در مرز میان محله های بالا و پایین جماران ساخته شد و اکنون در کوچه نیایش میزبان مراسم مذهبی اهالی است، خاطرات جماران بالا و پایین را برای آنها تازه نگه می دارد. زمانی دراین باره می گوید: مسجدجامع جماران که در مرز میان جماران بالا و پایین ساخته شده بود در دهه 70 توسط سیدحسن هاشمی اولیا بازسازی شد و یادآور روزگاری است که جماران به 2 بخش بالا و پایین تقسیم می شد. همچنین 2 چنار کهنسال محله جماران که در اطراف مسجدجامع محله قد برافراشته و عمر یکی از آنها به بیش از 8 هزار سال می رسد، از دیگر نشانه های ییلاق جماران به عنوان یکی از قدیمی ترین ییلاق های تهران قدیم هستند.

جوزستان یا جوئستان؟

اما نام جماران، یادآور یک نام رایج دیگر در این محله است که هنوز میان ساکنان قدیم و جدید آن کاربرد دارد. نامی که به گوشه دیگری از تاریخ و نشانه های این ییلاق قدیمی و نیز روستاهای اطرافش اشاره می نماید. در ضلع جنوبی جماران و در محدوده کنونی محله نیاوران، مسجدی به نام مهدیه جوزستان خودنمایی می نماید. بعضی از اهالی قدیمی محله می گویند جایی که امروز ردیف خانه ها و آپارتمان های قد و نیم قد خیابان های جماران و نیاوران را اشغال نموده است روزگاری قلمرو درختان گردو بود و به همین دلیل مسجد این محله نیز به جوزستان معروف شده است. اما گروه دیگری از موسفیدان محله معتقدند از آنجایی که در جماران و روستاهای اطرافش مزارع جو بسیاری وجود داشت، بخش هایی از جماران به نام جوئستان شناخته می گردد. اما زمانی، درباره علت شهرت بخشی از محله جماران به نام جوزستان می گوید: بر اساس شواهد، نام جوزستان به گیاهی دارویی به نام جوز اشاره دارد. اگرچه به تصور بعضی از اهالی درختان پرشمار روستا درخت گردو بوده، اما به احتمال بسیار زیاد در این محدوده درختان جوز وجود داشته است. درختانی با میوه ای به نام جوز که اگرچه شباهت زیادی با گردو دارد، اما به غلط به عنوان درخت گردو شناخته می گردد. نام جوزستان در محله جماران اما برای نامگذاری قناتی به همین نام نیز استفاده می شد. زمانی می گوید:جمارانی ها علاوه بر قنات های برکج و گل جهرون که خارج از محله جاری بود و نیز قنات های داخل روستا که بانی هرکدام از آنها یکی از بزرگان جماران مانند محمدباقر جمارانی، آقاسیدابراهیم جمارانی و... بودند، قنات دیگری به نام جوزستان داشتند. قناتی که در بیرون روستا برای آبیاری مزارع جو، صیفی و... استفاده می شد و در نزدیکی درختان جوز قرار داشت.