گفت وگو با هرمز فرهت و سرانجام 40 سال دوری از وطن - مجله استخدام جدید

شما بعد از چهل سال به ایران آمدید، فکر می کردید بعد از این همه سال، تا این اندازه در فضای موسیقی ایران شناخته شده باشید و حضورتان تا این اندازه مورد توجه قرار گیرد؟

ابدا. دلیلی برای این موضوع نمی یافتم. من برای یک دیدار کاملا خصوصی آمده بودم و فکر نمی کردم حضورم در ایران تا این اندازه عکس العمل داشته باشد. به هر حال من این توجه را قدر می دانم و خوشبختم از ملاقات با موسیقی دانان و کسانی که به موسیقی علاقه مند هستند، به خصوص آهنگسازان. چون معتقدم آتیه موسیقی ایران در کار آهنگسازی است نه هیچ چیزِ دیگر.

در این سال ها تا چه اندازه آثار آهنگسازانِ ایرانی را ترغیب می کردید؟

نمی توانم بگویم که مدام دنبال می کردم؛ یعنی اگر چنین ادعایی کنم، گزاف گفته ام، اما به هر حال چیزهایی به گوشم می رسید و کم وبیش با تعدادی از دوستانِ اهلِ موسیقی در اینجا تماس هایی داشتم و به وسیله دوستانم در جریانِ آنچه در موسیقی ایران می گذشت، قرار می گرفتم. برای مثال به وسیله پسر عمویم - شاهین فرهت- و کمی هم به وسیلهِ دوستم لوریس چکناواریان. می گویم کمتر؛ برای اینکه او در تمام چهل سالِ گذشته در ایران نبود؛ مدتی در ارمنستان، انگلستان و امریکا زندگی می کرد؛ اما از زمانی که به ایران بازگشت، مدام با یکدیگر در ارتباط بودیم و اطلاعات کافی از آنچه در موسیقی ایران می گذشت را به من می داد. با آقای تفرشی پور نیز از حدود 15-14 سال پیش در تماس هستم.

شما به این نکته اشاره کردید که آتیه موسیقی ایران در آهنگسازی است. ممکن است در این باره شرح بیشتری دهید؟ این سوال را از این جهت می پرسم که به نظر می رسد که چهره های موثر آهنگسازی در این سال ها کمتر از تعدادِ نوازندگان بوده است.

ببینید موسیقی ای که در ایران وجود دارد، چند نوع است. یکی موسیقی سنتی است و دیگری موسیقی های فولکلوریک و محلی و در آخر موسیقی کلاسیکِ دنیای. موسیقی سنتی آذوقه مردمِ شهرنشین است. موسیقی ای است مربوط به گذشته. رپرتوار و مجموع قطعاتی در آن وجود دارد که بر مبنای آن موسیقی به صورت بداهه پردازی انجام می گردد. این موسیقی مربوط به گذشته است.

به نظرتان واقعا مربوط به گذشته است؟

بله از گذشته آمده است و البته که منظورم این نیست که باید آن را کنار گذاشت یا فراموش کرد؛ اما اگر بخواهیم آن را به همان صورت اجرا کنیم، باید بپذیریم که موسیقی متحولی نیست، یعنی نمی تواند ایجاد نماینده حرکت های نوین باشد. موسیقی سنتی بسیار ظریف، زیبا و محترم است، به همین خاطر باید حفظ گردد، به خصوص اینکه کسانی به آن علاقه مند هستند و در آینده نیز خواهند بود.

اما شما به حرکاتِ نوین در موسیقی سنتی اشاره کردید؟

این دو مقوله نمی تواند منافاتی با یکدیگر داشته باشد. ببینید بگذارید مساله را به شکلِ دیگری بیان کنم، این دستگاه ها و مقام های مختلفی که در آن وجود دارد و ما آن را به اسمِ موسیقی سنتی می شناسیم، داستانی دارد و مربوط به گذشته است؛ مربوط به زمانی که موسیقی به صورت عمومی در جامعه وجود نداشت و تنها جنبه خصوصی داشت.

یعنی حدود 150 سال قبل.

بله! این موسیقی همچنان هست و کسانی به آن می پردازند و من امیدوارم که در آینده هم همچنان به آن بپردازند. این موسیقی یک صدایی است و بر مبنای گام و فواصل تثبیت شده قرار ندارد و این جزو خصوصیات آن است؛ اما حالا نمی توان به این نکته بی توجه بود که موسیقی تقریبا در زندگی همه وجود دارد و مردم شهرنشین خواه ناخواه با موسیقی - لااقل به عنوان مخاطب - در ارتباط هستند و این مجموعه دوازده تایی که دارای خصوصیاتِ خاصِ خودش است، نمی تواند برای زندگی امروزِ ما به اندازه کافی کامل باشد. آیا شما یک انسانِ شهرنشینِ ایرانی را سراغ دارید که در طول شبانه روز، هیچ موسیقی ای به گوشش نرسد؟ یک عده می خواهند بر اساس الهام از موسیقی سنتی آثاری را خلق نمایند که خب کار مسئله ای است؛ اما خیلی ها این کار را انجام می دهند و چه خوب، عده ای نیز بر مبنای موسیقی فولکلوریک، قطعاتی خلق می نمایند که بسیار ستوده است. اما عده ای نیز می خواهند بر اساس اصول موسیقی کلاسیک دنیای این کار را انجام دهند.

منظورتان موسیقی کلاسیک غربی است.

بله؛ اما غرب دیگر واژه زایدی است؛ ببیند در دنیای امروز کشورها دارای موسیقی های ملی هستند؛ مثل موسیقی چینی، هندی، عربی، برزیلی، ترکی یا هر نوع موسیقی دیگری که در اصطلاح به آن موسیقی ملی یا موسیقی های محلی گفته می گردد؛ یک نوع دیگر موسیقی دنیای است که هنوز بعضی ها به آن موسیقی غربی می گویند که به نظرم بی هوده است؛ چون این موسیقی امروز همان اندازه در چین و ژاپن از نظر آهنگسازی مطرح است که در فرانسه یا لندن.

آقای فرهت، با توجه به مطالعات و تخصص شما در زمینه موسیقی کلاسیک، می خواهم این سوال را مطرح کنم که خیلی ها معتقدند نوازندگانِ ایرانی، موسیقی کلاسیک دنیای را با لهجه می نوازند، درست مثلِ یک نوازنده غربی که چون با فرهنگ ما آشنا نیست؛ مثلا نمی تواند دوتار را مثلِ یک نوازنده خراسانی بنوازد.

من به هیچ وجه به این ماجرا معتقد نیستم و اصلا دلیلی برای این موضوع نمی بینم. یک ویولونیست ایرانی که تحصیلات و عمرش را بر مبنای اصول موسیقی کلاسیک گذاشته است، کنسرتوی ویولون را جور دیگری خواهد نواخت تا یک نوازنده آلمانی؟

پس چطور است که تعدادِ چهره های موسیقی کلاسیک ما در دنیا - به خصوص نوازنده ها- تا این اندازه اندک است.

باید هم همین طور باشد.

چرا؟

چون صحنه دنیا به اندازه ای پر از شخصیت های بزرگ است و خزانه موسیقی دنیای به اندازه ای وسیع است که خودنمایی در درون آن برای همه مشکل است. برای هر ویولونیست، پیانیست، رهبر و خواننده سخت است تا بتواند خودش را در عرصه های دنیای مطرح کند. هر نوازنده قابلی که شما می شناسید، صدها نفر نظیرِ او هستند که ما اصلا نامشان را نمی شنویم، پس در این شرایط ایرانی ها در این خزانه گم شوند، تعجبی ندارد، همان طور که ممکن است فرانسوی ها گم شوند و البته که چند چهره از ایران در دنیا مطرح است.

شما هم در زمینه موسیقی ایرانی تحصیل داشته اید و هم موسیقی کلاسیک، این دو را چگونه با هم پیوند زده اید؟

اولا روشن کنم که میزان آلودگی من با دو نوع موسیقی یکسان نیست. تحصیلات من در زمینه موسیقی کلاسیک غربی است و در دوره ای از تحصیلاتم برای تز تحقیقاتی که باید ارایه می کردم، انتها تصمیم گرفتم در موسیقی سنتی ایران تحقیق کنم که تا آن موقع اطلاعات زیادی نداشتم؛ بر همین اساس به ایران برگشتم و یک سال و نیم مطالعه کردم و از شخصیت های موسیقی سنتی ایران بهره گرفتم و از آن موقع وارد این بحث شدم. البته هم سه تار و هم سنتور یاد گرفتم چون خیلی زود برایم روشن شد که وارد دنیای موسیقی شدن باید به وسیله اجرا باشد، به خصوص آنکه انتظار بحث های علمی از شخصیت های بزرگ موسیقی بی ثمر است. موزیسین های ایرانی مجریان قابلی هستند؛ اما می دانید که تا سال ها اطلاعات تاریخی و اصولی درباره ساختمان موسیقی و تئوری موسیقی وجود نداشت. به همین خاطر دو ساز هم یاد گرفتم و مقاله و کتاب های زیادی در این زمینه نوشتم؛ اما کماکان باید اذعان کنم که مرکزیتِ فعالیت های من به خصوص در کارهای آموزشی، در حوزه موسیقی کلاسیک است. آهنگسازی به کنار، من در تمام عمرم معلم بوده است.

آقای دکتر آیا این امیدواری وجود دارد که ما از این پس بیشتر شما را در عرصه موسیقی در داخل کشور ببینیم؟

اولا من یک شخصِ خیلی کم اهمیتی درباره موسیقی ایران هستم و در ثانی در موقعیتی که بتوانم نقشی را به عهده بگیرم نیستم. من پیرتر از آن هستم که بتوانم آتیه ای برای خودم در هر کجا - به خصوص ایران- که متاسفانه مقیم آن نیستم، در نظر بگیرم.