سرنوشت تلخ عصارخانه های تاریخی ایران ؛ ثبت ملی های متروکه ، جالب ترین کارخانه دوره صفوی را در تاریخی ترین میدان اصفهان ببینید - مجله استخدام جدید

خبرنگاران: عصارخانه محوطه ای بود که وسط آن دو قطعه سنگ گرد روی هم قرار داشت و این دو قطعه سنگ از یک طرف با اهرمی به یک رأس چهارپا مثل الاغ، شتر، قاطر یا اسب متصل بود. با حرکت حیوان که به صورت دورانی صورت می گرفت، سنگ رویی آسیاب به حرکت درمی آمد و با گردش این سنگ، آنچه که وسط سنگ ریخته می شد، نرم می شد. در قسمت بالای سنگ متحرک جایگاهی بود که مواد خرد شونده را داخل آن می ریختند تا از داخل سوراخ به زیر سنگ رفته و خُرد گردد.

عصارخانه در شهرهای قدیم ایران به آسیاب های مخصوصی اطلاق می شد که از آنها برای خرد کردن مواردی چون سنگ و زردچوبه و فلفل و … استفاده می شد یا مواد نباتی و روغنی مثل کرچک و غوره و … را به داخل آن می ریختند تا روغن آنها گرفته گردد. عصارخانه های ابتدایی را چوغن گری هم می گفتند.

عصارخانه های کهن ایران

تعداد بسیار کمی از از عصارخانه های تاریخی ایران که می توان آنها را نماد صنعتی ایران قدیم دانست باقی مانده است. از عصارخانه ها در یزد، چهارمحال و بختیاری و اصفهان نمونه های متروکی باقی مانده است.

چهار عصار خانه کوچه جهودها، شیخ بهایی، شاهی و پاسنگ در اصفهان باقی است. عصارخانه شیخ بهایی یکی از قدیمی ترین کارخانه های روغن گیری اصفهان است که قبل از تبدیل شدن به شکل فعلی به طریق چوغن گری اداره می شد. نمونه سنگ های دستگاه قدیمی این کارخانه در انبار نگهداری می گردد.

خارج از اصفهان نیز عصارخانه های فراوانی وجود داشت که پاره ای از آنها پابرجاست. از جمله می توان عصارخانه بزرگ بن اصفهان سده (همایون شهر) را که مجاور چارسوی بازار است را نام برد. در شهررضا و اطراف آن نیز عصارخانه های زیادی وجود داشته که معروفترین آنها حاجی حسین نام دارد. در گلپایگان، اردستان و زواره نیز ویرانه های چند عصارخانه وجود دارد.

عصار خانه شاهی کجاست؟

عصارخانه شاهی یک عصارخانه تاریخی در اصفهان است که در سال 1021 همزمان با احداث بازار بزرگ قیصریه و مدرسه ملا عبدالله به دستور شاه عباس اول ساخته شد. مساحت این عصارخانه در گذشته 1800 مترمربع بوده اما در حال حاضر 380 مترمربع آن باقی مانده است. شترخان، بارانداز و ورودی بازرگانان این عصارخانه در گذر زمان از بین رفته است و فقط یک تیرخانه و دو انبار تو در تو در بخش شرقی تیرخان باقی مانده است.

این عصارخانه در یک طبقه با ارتفاع حدود 11 متر و سه فضای گنبدی شکل با مقطع کجاوه ایجاد شده است که سقف ها به سبک طاق ساخته شده و نورگیرهای آن روشنایی عصارخانه را تأمین می نموده است. دلیل ساخت سقف گنبدی شکل نیز خنک نگه داشتن عصارخانه برای نگهداری روغن های تولیدی بوده است. دانه های گیاهی که در این عصارخانه از آنها روغن تهیه می شده کنجد، پنبه دانه، آفتاب گردان و … بوده است.

سنگ آسیاب عصارخانه شاهی از سال 1340 تا سال 1349 به جای چهارپایان توسط موتور برق به حرکت درمی آمده و بعد از آن به دلیل صنعتی شدن این حرفه، ادامه کار مقرون به صرفه نبوده و عصارخانه به مدت 30 سال تعطیل شده است.

سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان در سال 1379 این عصارخانه را از مالک اعیانی آن خریداری کرد تا مرمت و بازسازی کند. این مرمت در سال 1382 به اتمام رسید و درهای آن به عنوان موزه به روی مردم و گردشگران باز شد.

موزه عصارخانه شاهی در سال 2017 به عنوان برترین موزه کوچک کشور نشان ایکوم (کمیته ملی موزه های ایران) را دریافت کرد.

تصاویر زیر عصارخانه شاهی را نشان می دهد.

عصارخانه های چهارمحال و بختیاری

فرخ شهر یا همان قهفرخ شهری است با قدمت دیرینه در استان چهارمحال و بختیاری که عصارخانه هایی در آن فعال بوده اند. از میان این عصارخانه ها تنها دو عصارخانه صالحی و رضوی باقی مانده اند. این عصارخانه ها نیز که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند متروکه شده اند و این شرایط هر روز آنها را به نابودی نزدیک می نماید.

روی سنگی که از عصارخانه تخریب شده ای در اصفهان به عصارخانه صالحی چهارمحال و بختیاری منتقل شده این دو بیت نوشته شده است: غرض نقشی است کزما باز ماند ؛ که هستی را نمی بینم بقایی | مگر صاحبدلی روزی به رحمت ؛ کند در حق درویشان دعایی

تصاویر زیر وضعیت عصارخانه های چهارمحال و بختیاری را نشان می دهد. این عصارخانه ها روزگاری از قطب های تامین روغن کشور بودند اما امروزه به بناهایی متروکه تبدیل شده اند. تصاویر زیر را پانته آ نیکزاد گرفته است.