شعری که 30 سال اشتباه خواندیم! - مجله استخدام جدید

به گزارش خبرنگاران، به نظر می رسد که جنجال بر سر تغییرات کتاب های درسی تمامی ندارد؛ در حالی پیش تر نیز از حذف شعر شاعرانی چون نیما، اخوان و سایه، و حذف تصویر دختران از روی جلد کتاب و عکس مقبره کوروش گرفته تا تغییر داستان نادر ابراهیمی و قصه های مجید هوشنگ مرادی کرمانی و حذف نام مولانا پای کتاب های درسی را به عرصه جنجال کشاندند، که حالا باز هم دست یکی دیگر از تغییرات کتاب درسی رو شده است.

خبرنامه گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی که اساسا به ارائه اخبار درباره آموزش زبان فارسی می پردازد، به تازگی مطلبی را در مورد قصیده دماوندیه ملک الشعرا بهار مبنی بر تحریف این قصیده، با جای گذاری واژه وی به جای ری منتشر نموده که این امر موجب شد تا برای آگاهی از جزئیات بیشتر به سراغ گفت وگو با مریم دانشگر، سرپرست گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی فرهنگستان برویم.

او در این باره به خبرنگاران می گوید: مطلب منتشرشده در صفحه گروه برگرفته از مقاله کوتاهی است که در تازه ترین شماره خبرنامه داشته ایم. این مقاله را دو نفر از مدرسان زبان و ادبیات فارسی نوشته بودند و چون مربوط به موضوع کتاب های درسی بود، برای ما فرستادند و ما آن را چاپ کردیم.

مریم دانشگر بعلاوه با بیان این که مولفان کتاب های درسی در ارائه آثار دقت کافی ندارند، بیان می نماید: حدود 30 سال است که این قصیده در کتاب های درسی به همین شکل آمده؛ یعنی اتفاق جدیدی نیست.

سرپرست گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه درخصوص شرح مولفان کتاب های درسی با اشاره به تصحیف اتفاق افتاده در قصیده بهار شرح می دهد: آن ها گفتند که در نسخه ای قصیده را به این شکل دیده اند اما من تا کنون این نسخه را پیدا ننموده ام. شاید هم چنین نسخه ای وجود داشته باشد اما ما تا به حال آن را پیدا ننموده ایم و باید با دقت بیشتری در پی آن گشت. اما آن چه مسلم است، این است که اصل کلمه همین ری است؛ چرا که ملک الشعرا بهار با آن یک بحث سیاسی دوران خود را مطرح می نماید و این مسئله خیلی مهم و ارزشمند است.

دانشگر می افزاید: وقتی این قصیده وارد کتاب درسی شده، علاوه بر این که محتوای ادبی آن اهمیت دارد و ارزشمند است، زیبایی خاص و جنبه میهنی نیز دارد. بنابراین کار شاعر از این جهت که یک بحث تاریخی را به این قصیده وارد نموده، ارزشمند است. از این رو، این قصیده از وجوه مختلف قابل آنالیز است. اما تغییر کلمه ری باعث شده تا وجه تاریخی شعر تاریک گردد و دیده نگردد که در حقیقت شاید بگردد گفت این کار اجحافی نسبت به این قصیده ارزشمند است. این قصیده حتما باید به طور کامل در کتاب درسی می آمد و معلمان به واقعه تاریخی مربوط به آن اشاره می کردند. البته برخی از معلمانی که با ما در ارتباط هستند، می گویند که تغییر این کلمه را در کلاس شرح می دهند. اما این قصیده یا باید به صورت کامل یا حداقل به همراه شرحی به کتاب درسی می آمد.

اسماعیل امینی، شاعر و مدرس دانشگاه پیش تر در گفت وگویی دماوندیه ملک الشعرا بهار را نوعی ابراز ناخرسندی دانسته و تأکید نموده است: ناخرسندی و نارضایتی و نفرین در این شعر دیده می گردد. آن جایی که می گوید بر ری بنواز ضربتی چند، منظورش تهران است که در گذشته از حاشیه های ری محسوب می شده است. دماوند را خطاب قرار می دهد و نسبت به تهران و وضع معیشتی آن با تندی و ناخرسندی یاد می نماید و البته تنها هم تهران را مدنظر ندارد و منظورش کل روزگار و اوضاع زمانه است.

برای شفاف تر شدن موضوع، بخش هایی از مقاله ای را که با عنوان تصحیف واژه ای از قصیده دماوندیه دوم ملک الشعراء بهار در کتاب فارسی 3 دوره دوم مبه وسیلهه به وسیله هادی اکبرزاده (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان) و محمد تازیکه (دانشجوی کارشناسی آموزش زبان و ادبیات فارسی) نوشته و در شماره 86، مهر 1400 خبرنامه گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی فرهنگستان منتشر شده است، می خوانیم:

از شروع پیدایش کتابت و در پی آن استنساخ، یکی از مهم ترین معضلاتی که بشر با آن روبه رو شد دسترسی به نسخه های اصیل تحریف نیافته بود. اما در روزگار کنونی، پیشرفت صنعت چاپ در غربت طی سده های گذشته و توسعه فناوری در دهه های اخیر موجب آن شده است که حداقل، کسی به خود جرئت تحریف و تصحیف آثار را ندهد؛ چه به راحتی و به سرعت می توان به نسخه های اصیل دسترسی پیدا کرد و شخص جاعل را رسوا!

اما گویا در قرن بیست ویکم ما همچنان از این عادت ناپسند خود دست برنداشته و ما در ملأعام دست به تحریف آثار می زنیم آن هم در کتاب های درسی!

قاطبه نسخه پژوهان بر آن اند که بیشترین تحریفات و تغییراتی که در فرآیند استنساخ اتفاق افتاده از سوی فضلا یا فاضلک هایی بوده که به خود اجازه می دادند در اثر نویسنده دست برند و آن را مطابق با میل خویش دگرگون سازند.

یکی از مهم ترین پیشران های فکری در مجعول سازی آثار، وابستگی های ایدئولوژیک و عقیدتی است که شخص جاعل را اطمینان می بخشد تا آزادانه در اثر - هر نوع آن که باشد - دست برد و آن را به شکلی دگرگون سازد که حتی بسیاری از چشمان مسلح به علم و دانش و تجربه هم از تشخیص و تمییز آن اظهار عجز نمایند (ر.ک: شفیعی کدکنی، 1383، ص 110-93).

عقیده درست یا غلط، بر حق یا غیر آن، اجازه دگرگون سازی واژه یا عبارتی را در یک اثر به ما نمی دهد. ما فکر می کنیم در دنیای کنونی این مسئله ای نیست که احتیاج به شرح داشته باشد و بی گمان هر صاحب خردی را عقیده بر این است.

حال با توجه به آن چه تا این جا گفته شد به بیتی از کتاب فارسی 3 (پایه دوازدهم دوره دوم مبه وسیلهه) صفحه 34 نگاهی می اندازیم. در شعر معروف دماوندیه ملک الشعرا بهار آمده است:

ای مشت زمین بر آسمان شو

بر وی بنواز ضربتی چند

هر فرد آشنا با شعر - البته به جز عموم نسل جوان - می داند که این وی نیست و ری است لکن دلیل جویی این تحریف را به خواننده محترم وامی گذاریم و به تشریح پیامدهای این تبدیل و دگرگونی می پردازیم.

می گویند چرا ایرانیان حافظه تاریخی ندارند. ما فکر نمی کنیم با توجه به طریقی که پیش گرفته ایم این معضل، امری مستبعد باشد. شما خود را به جای معلمی بگذارید که قصیده غرای دماوندیه را در کلاس می خواند و به بیت مذکور می رسد، سوای آن که بیت از اوج شیوایی به حضیض ابتذال تصویر کشانیده شده چیز دیگری عاید مستمعان نمی گردد. حال بیایید و این بیت را دوباره بخوانید (بهار، 1391، ص 287):

ای مشت زمین بر آسمان شو

بر ری بنواز ضربتی چند

چرا شاعر گفته است: ری! مگر شاعر با ری خصومتی داشته است؟

و این خود مهم ترین پل ارتباطی است که فکر دانش آموز را با وقایع صدسال گذشته مملکتش مرتبط می سازد و البته که شعر در کمال خود باقی می ماند.

در دیوان اشعار ملک الشعرا بهار (همان، ص 286) یادداشتی از خود شاعر درباب دماوندیه دوم (ای دیو سپید پای در بند/...) ضبط شده است که نقل آن خالی از فایده نیست:

در سال 1301 شمسی گفته شد، در این سال به تحریک بیگانگان هرج ومرج قلمی و اجتماعی و هتاکی ها در مطبوعات و آزار وطن خواستار و سستی کار دولت مرکزی بروز نموده بود - این قصیده در زیر تاثیر آن معانی در تهران گفته شد و مرکز هدف شاعر قرار گرفته است.

شاعر خود فرموده است که هدف، مرکز است. او در دیوان اشعارش جای جای با ری (تهران) سر کین دارد. هجوها و طعن های ملک الشعرا بهار دراین باره فراوان است که با مطالعه دیوان شاعر می توان آشکارا دیدگاه او را نسبت به مرکز دریافت.

...

علاوه بر پیامدهای ناگوار مذکور که پیرامون شناخت عقاید شاعر و قطع پیوند تاریخی دانش آموزان با کشورشان بود، با این تحریف، اجحافی نیز در حق شعر و هنر شعری ملک الشعرای ایران شده است. ابیات قبل از بیت موردبحث را دوباره بخوانیم (همان، ص 287):

چون گشت زمین ز جور گردون/ سرد و سیه و خموش و آوند،

بنواخت ز خشم بر فلک مشت/ آن مشت تویی تو ای دماوند

تو مشت درشت روزگاری/ از گردش قرن ها پس افکند

شاعر می گوید هنگامی که زمین به دلیل جور و ستمی که گردون بر او روا داشته به خشم می آید، به او - یعنی گردون - مشتی می کوبد و آن مشت در واقع کوه دماوند است (حسن تعلیل). بعد می گوید:

ای مشت زمین بر آسمان شو

بر ری بنواز ضربتی چند

یعنی ای مشت زمین (ای دماوند)، ای مشتی که پیش از این براثر جور گردون بر آن (گردون) کوبیده شده ای، اکنون بر سر ری فرود آی. حال اگر به جای واژه ری، وی را بگذاریم محور عمودی خیال قصیده دچار مشکل می گردد. یک بار این مشت به سمت گردون روانه شده است و لزومی ندارد شاعر از دماوند بخواهد دوباره ضربتی چند بر گردون بنوازد.

...

قصیده معروف دماوندیه از حدود سی سال پیش در کتاب زبان و ادبیات فارسی (عمومی) دوره پیش دانشگاهی به بعد با همین ضبط منتشر می شده و احتمالا مولفان کتاب فارسی 3 (دوره مبه وسیلهه) بدون توجه به ضبط صحیح آن در دیوان دچار این اشتباه شده اند. بر همین اساس، بهتر آن است که مولفان ضبط درست بیت را به شکل زیر در کتاب درسی بیاورند:

ای مشت زمین بر آسمان شو

بر ری بنواز ضربتی چند

منابع:

- بهار، محمدتقی (1330). دیوان اشعار ملک الشعرای بهار. تهران: موسسه انتشارات نگاه. چاپ چهارم. 1391.

- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383). نقش ایدئولوژیک نسخه بدل ها. نامه بهارستان. ش (9و 10) بهار و زمستان. ص 110-93.

- محمدیان، محی الدین بهرام و دیگران (1400). فارسی (3)(پایه دوازدهم دوره دوم مبه وسیلهه). تهران: سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی.